Hormon kích thích tạo nang trứng (Follicular-Stimulating Hormone - FSH)

Khoa Hóa sinh

Hormon kích thích tạo nang trứng là một glycoprotein được thùy trước tuyến yên bài tiết. tình trạng tiết của tuyến yên được hormon gây giải phóng hormon hướng sinh dục(gonadotropin-releasing hormone GnRH) của vùng dưới đồi điều hòa và được các hormon steroid sinh dục (gonadal steroid hormone) ức chế qua cơ chế điều khiển ngược.

 

Trong giai đoạn tạo nang buồng trứng của chu kỳ kinh nguyệt, FSH khởi động sự sản xuất estradiol của các nang Graaf, sau đó hai hormon này cùng hoạt động song song giúp nang buồng trứng phát triển thêm nữa. tăng đột ngột nồng độ FSH và hormon tạo hoàng thể(LH) vào giữa chu kỳ kinh sẽ gây ra tình trạng rụng trứng.

Trong giai đoạn tạo hoàng thể, FSH kích thích sự sản xuất progesterol và hormon này cùng với estradiol, tạo thuận lợi cho đáp ứng của buồng trứng với LH. Khi xảy ra tình trạng mãn kinh, buồng trứng ngừng hoạt động chức năng, nồng độ FSH sẽ tăng lên.

Ở nam giới, FSH kích thích sự phát triển tinh hoàn và các ống sinh tinh dịch, kích thích tinh hoàn sản xuất các tinh trùng trưởng thành và thúc đẩy quá trình sản xuất các protein gắn với androgen (androgen binding protein)

Mục đích và chỉ định xét nghiệm

Để đánh giá chức năng của trục dưới đồi – tuyến sinh dục ở cả nam và nữ. Vì vậy, xét nghiệm này chủ yếu được sử dụng để chẩn đoán:

• Các rối loạn của tuyến sinh dục, tuyến yên, vùng dưới đồi.
• Tình trạng giảm chức năng của tuyến sinh dục, vô sinh, các rối loạn kinh nguyệt, dậy thì sớm và mãn kinh.

Hormone kích thích nang trứng thường được định lượng vào đầu giai đoạn nang trứng của chu kỳ kinh nguyệt, thường là vào ngày 3-5, tính từ kỳ kinh nguyệt cuối. Tại thời điểm này, mức độ estradiol (E2) và progesterone đang ở điểm thấp nhất của chu kỳ kinh nguyệt. FSH trong thời gian này thường được gọi là cấp độ FSH cơ bản, để phân biệt với các mức tăng khi tiếp cận rụng trứng.

FSH là bình thường thấp trong suốt thơ ấu và ở phụ nữ, cao sau thời kỳ mãn kinh

Giá trị bình thường

Nữ: 

• Giai đoạn tạo nang buồng trứng: 1,68 – 15 IU/L
• Giữa chu kỳ kinh: 21,9-56,6 IU/L
• Giai đoạn tạo hoàng thể: 0,61-16,3 IU/L
• Sau giai đoạn mãn kinh: 14,2-53 IU/L

Nam: 1,24-7,8IU/L

• Trước tuổi dậy thì: 1,0-4,2IU/L

Tăng nồng độ FSH

Lý do phổ biến nhất cho nồng độ FSH cao trong huyết thanh là ở một người phụ nữ đang trải qua hoặc gần đây đã trải qua thời kỳ mãn kinh. Nếu nồng độ FSH cao xảy ra trong độ tuổi sinh sản, nó là bất thường.  Tăng nồng độ FSH các nguyên nhân chính thường gặp là:

• Chứng to đầu chi
• Vô kinh nguyên phát
• Tình trạng không có một hay cả hai tinh hoàn
• Suy tuyến sinh dục
• Cường năng tuyến yên
• Suy chức năng sinh dục
• Khối u vùng dưới đồi
• Sau cắt tử cung
• Hội chứng Klinefelter
• Mãn kinh
• Đang có kinh
• Sau cắt bỏ tinh hoàn
• Suy chức năng buồng trứng
• Khối u tuyến yên
• Dậy thì sớm
• Hội chứng buồng trứng đa nang
• Suy chức năng tinh hoàn
• Hội chứng Turner

Giảm tiết FSH

Giảm tiết FSH có thể dẫn đến suy chức năng tuyến sinh dục (thiểu năng sinh dục). Tình trạng này thường được biểu hiện ở nam giới như sự giảm sinh tinh. Ở phụ nữ, tình trạng nay xay ra ở phụ nữ mãn kinh. Giảm nồng độ FSH các nguyên nhân chính là

• Tăng sản tuyến thượng thận
• Vô kinh thứ phát
• Tình trạng chán ăn do tinh thần
• Chậm dậy thì
• Giảm hormon hướng sinh dục
• Sau phẫu thuật cắt tuyến yên
• Rối loạn chức năng vùng dưới đồi
• Ung thư thượng thận, buồng trứng, tinh hoàn
• Trẻ trước tuổi dậy thì

Lợi ích của xét nghiệm định lượng nồng độ FSH

Xét nghiệm đầu tiên được ưu tiên lựa chọn khi làm bilan các tình trạng không dậy thì, vô kin tiên phát và bệnh buồng trứng đa nang.

Xét nghiệm hữu ích trong thăm dò các bệnh nhân hiếm muộn:

• Ở nữ, xét nghiệm định lượng FSH luôn được làm song hành với định lượng nồng độ LH và estradiol.
• Ở nam, xét nghiệm định lượng FSH luôn được phân tích kết hợp với kết quả xét nghiệm tinh dịch đồ.

Liên quan với đánh giá và xử trí tình trạng vô sinh, nồng độ FSH tăng cao vào ngày thứ 3 của chu kỳ kinh dự kiến việc thụ tinh nhân tạo có tỷ lệ thành công thấp:

• Giá trị FSH vào ngày thứ 3 của chu kỳ kinh>15µIU/L thường dự kiến khả năng có thể mang thai trong tương lai thấp
• Giá trị FSH vào ngày thứ 3 của chu kỳ kinh<10 µIU/L phản ánh một chức năng tạo nang buồng trứng có thể bình thường.
• Giá trị FSH vào ngày thứ 3 của chu kỳ kinh là 10-15 µIU/L thường phản ánh tác động của tuổi tác đối với khả năng sinh sản của phụ nữ

FSH được sử dụng phổ biến trong điều trị vô sinh, chủ yếu cho kích thích buồng trứng như là một phần của IVF 

Tài liệu tham khảo:

1. Nguyễn Đạt Anh, Nguyễn Thị Hương(2013)-Các xét nghiệm thường quy áp dụng trong thực hành lâm sàng,Nhà xuất bản y học
2. Dickerson LM, Shrader SP, Diaz VA (2008). "Chapter 8: Contraception". In Wells BG, DiPiro JT, Talbert RL, Yee GC, Matzke GR. Pharmacotherapy: a pathophysiologic approach. McGraw-Hill Medical. pp. 1313–28.
3. Boulpaep EL, Boron WF (2005). Medical physiology: a cellular and molecular approach. St. Louis, Mo: Elsevier Saunders. p. 1125