Phục hồi chức năng cho bệnh nhân tổn thương tủy sống

KTV Ninh Thị Trọng Cảnh - Khoa PHCN

I. Định nghĩa: Tổn thương tủy sống là những tổn thương gây nên liệt hoặc giảm vận động tứ chi hoặc hai chi dưới kèm theo các rối loạn khác như: cảm giác, hô hấp, bàng quang, đường ruột, dinh dưỡng... Phục hồi chức năng bệnh nhân bị tổn thương tủy sống là dùng các biện pháp y học, xã hội học, giáo dục học, kinh tế và những kỹ thuật phục hồi chức năng nhằm đảm bảo cho họ tái hội nhập xã hội, có cơ hội bình đẳng tham gia các hoạt động troang gia đình, xã hội, có cuộc sống bình thường tối đa so với hoàn cảnh của họ.

II. Nguyên nhân:

1. Do chấn thương:

• Đặc biệt tai nạn giao thông chiếm hàng đầu
• Tai nạn lao động                  
• Tai nạn thể thao                   
• Hành hung, bạo lực ...          

2. Các bệnh lý về cột sống:     

• Như gù, vẹo.                         
• Gai đôi cột sống.                   
• Viêm tủy cắt ngang.            
• Xơ tủy...                                  

Trong các nguyên nhân do chấn thương, không phải tất cả các chấn thương cột sống đều gây nên tổn thương tủy sống, trong nhiều trường hợp cấp cứu ban đầu do cố định cột sống bị tổn thương và vận chuyển bệnh nhân không đúng nên rất có thể làm cho tủy sống bị tổn thương.

III. Triệu chứng lâm sàng:

• Đau.
• Có thể thấy gù cột sống nếu bị gãy hoặc trượt.          
• Xây xát vùng bị tổn thương.                                    
• Cử động hạn chế.                                          
• Co thắt các cơ cạnh cột sống.                                       
• Mất cảm giác dưới mức tổn thương.                                     
• Phản xạ giảm hoặc mất.          

IV. Biến chứng:

Ngay sau tai nạn, xảy ra giai đoạn cấp (choáng tủy) kéo dài vài giờ cho đến vài tuần. Biểu hiện chính trong giai đoạn này là mất toàn bộ chức năng tủy ở dưới mức tổn thương, đó là liệt mềm, mất tất cả phản xạ, đại tiểu tiện không tự chủ. Sau khi được điều trị xuất hiện các phản xạ tự động tủy ở dưới mức tổn thương, đặc biệt là co cứng. Một số trường hợp nặng, tổn thương tủy hoàn toàn, tiên lượng thường nặng cả trong điều trị và phục hồi chức năng.

Các biến chứng thường gặp sau khi tủy bị tổn thương là:

• Rối loạn vận động: giảm hoặc mất vận động chủ động hai chân (tổn thương đoạn lưng, thắt lưng) hoặc cả hai chân và hai tay (tổn thương đoạn cổ). Rối loạn trương lực cơ, co cứng, co rút, teo cơ, cứng khớp, cốt hoá lạc chỗ, loãng xương, rỗng tủy sau chấn thương làm nặng thêm tình trạng vận động của bệnh nhân.
• Rối loạn cảm giác: giảm hoặc mất cảm giác dưới vùng tủy sống bị tổn thương, đau do bệnh lý thần kinh. Rối loạn cảm giác làm cho các biến chứng và thương tật thứ phát như loét do đè ép dễ xảy ra và trở nên ngày càng trầm trọng nếu không có sự chăm sóc đặc biệt.
• Các rối loạn thần kinh thực vật, rối loạn phản xạ tự động, hạ huyết áp tư thế, tăng tiết mồ hôi, rối loạn điều nhiệt, rối loạn đại tiểu tiện, biến chứng hô hấp, biến chứng tiết niệu, viêm tắc tĩnh mạch do huyết khối sẽ làm cho tình trạng bệnh nhân nặng thêm nếu không được chăm sóc và phục hồi chức năng kịp thời.

V. Điều trị:

• Mục tiêu chính của phục hồi chức năng là làm cho người bị tổn thương tủy sống có thể độc lập tối đa trong các hoạt động sống hằng ngày, tái hoà nhập gia đình và cộng đồng.
• Về tâm lý: Hầu hết mọi bệnh nhân tổn thương tủy sống đều mặc cảm với tình trạng sức khỏe của mình, nhiều người thay đổi hẳn tính nết từ một người vui vẻ sang trầm lặng, khép kín và bi quan, tự ti. Chính vì vậy, người cán bộ y tế, người thân và bạn bè phải quan tâm động viên họ, tạo điều kiện.

Chế độ tập luyện Phục hồi chức năng:    

1, Đối với giai đoạn cấp:

Mục Tiêu:                                   

• Phòng tránh hạn chế tối đa các biến chứng.                      
• Giúp bệnh nhân tự chủ, độc lập trong chăm sóc bản thân, trở lại cuộc sống gia đình, xã hội và nghề nghiệp.                 

Lập chương trình thực hiện:

1. Phòng chống loét da do đè ép là một việc rất quan trọng những vị trị dễ bị loét là chẩm, bả vai, vùng cùng cụt, mong, củ xương đùi, mắt cá và gót chân... nên cần sử dụng đệm chống loét (đệm hơi hoặc đệm nước), thay đổi tư thế bệnh nhân 2 giờ một lần bằng các kỹ thuật vị thế để loại bỏ đè ép, giữ cho da vùng dễ bị loét luôn khô ráo và sạch sẽ, phát hiện sớm các vùng da có nguy cơ loét để kịp thời xử lý, chăm sóc và điều trị loét. Hướng dẫn cho bệnh nhân và người nhà một số kỹ thuật cần thiết để họ có thể tự làm.
2. Đề phòng nhiễm trùng đường tiểu: Cho bệnh nhân uống đủ nước (khoảng 2 lít mỗi ngày kể cả ăn), đặt thông tiểu lưu trong giai đoạn choáng tủy, sau đó là thông tiểu ngắt quãng 4 giờ một lần, hướng dẫn người bệnh tự thông tiểu sau khi ra viện, tập phục hồi chức năng bàng quang, phát hiện và điều trị sớm nhiễm khuẩn tiết niệu.
3. Phục hồi chức năng tiêu hoá phải ăn đủ chất dinh dưỡng với lượng chất xơ phù hợp, uống đủ nước, tập đại tiện theo giờ cố định, tập thể dục thường xuyên, hướng dẫn bệnh nhân tự kiểm soát đại tiện. 
4. Đề phòng viêm phổi: dẫn lưu tư thế, vỗ rung lồng ngực, đảm bảo thông thoáng đường thở. 
5. Người bệnh phải kiên trì vận động sớm có thể ngăn ngừa được nhiều biến chứng và thương tật thứ cấp đối với người bị tổn thương tủy sống như loét da do đè ép, nhiễm khuẩn hô hấp, nhiễm trùng tiết niệu, huyết khối tĩnh mạch sâu, teo cơ, cứng khớp, co rút biến dạng... Chương trình tập bao gồm cả tập thở, tập ho, tập vận động đúng tư thế, tập theo tầm vận động, tập di chuyển tại giường, tập di chuyển từ giường ra xe lăn và ngược lại, tập làm mạnh cơ, tập thăng bằng ngồi tĩnh và động, tập đi, tập với các dụng cụ trợ giúp.                       
6. Hòa nhập cuộc sống là vấn đề vô cùng quan trọng đối với những bệnh nhân này, làm việc và có thu nhập mang lại ý nghĩa rất lớn về tâm lý và giúp họ kiên trì các biện pháp luyện tập phục hồi các chức năng. Chỉ một số rất ít có thể trở lại công việc cũ, còn hầu hết phải tìm một công việc mới phù hợp. Bệnh nhân (kể cả những người có điều kiện kinh tế) cần được liên hệ với các tổ chức xã hội để được hướng dẫn và tạo điều kiện làm việc trở lại.        

2, Đối với giai đoạn 2:

Mục Tiêu                              

• Tập cho người bệnh độc lập được trên giường và dưới nệm
• Tập cho người bệnh biết cách tự chăm sóc thân thể: tự chăm sóc da, tiết niệu và đường ruột.                             
• Tập di chuyển độc lập với xe lăn.                                       
• Hướng dẫn sử dụng các dụng cụ trợ giúp: nạng, nẹp hỗ trợ khi di chuyển bằng 2 chân.

Chương trình thực hiện:                                        

1. Tập mạnh các nhóm cơ không liệt.                                 
2. Tập ngồi dậy có trợ giúp rồi đến không trợ giúp.                
3. Tập thăng bằng ngồi: tập thăng bằng tĩnh, thăng bằng khi di chuyển như chuyền bóng, với tay lấy đồ vật.         
4. Tập di chuyển từ giường qua xe lăn và ngược lại.         
5. Tập đứng, tập thăng bằng khi đứng, tập di chuyển với dụng cụ trợ giúp
6. Hoạt động trị liệu: tập các chức năng sinh hoạt hàng ngày như đánh răng, rửa mặt, tự măc quần áo... 

3, Giai đoạn hội nhập:

Mục đích: Tạo được môi trường thuận lợi cho người bệnh hòa nhập vào cộng đồng

• Tạo môi trường đi lại thuận lợi: bằng phẳng, an toàn không có vật cản, tay vịn cầu thang, thanh song song quanh nhà.                               
• Môi trường sinh hoạt: chiều cao của giường bằng chiều cao của xe lăn
• Nhà bếp, nhà vệ sinh thích hợp.                                          
• Có dụng cụ trợ giúp khi ăn uống, sinh hoạt.                      

VI. Phòng chống:                     

• Đảm bảo an toàn lao động, an toàn khi tham gia giao thông
• Chuẩn đoán sớm bệnh lý có thể gây biến chứng tổn thương tỷ sống
• Giáo dục bệnh nhân hiểu biết hơn về hậu quả nặng nề do tổn thương tủy sống, biết cách sơ cứu đúng nhằm hạn chế tổn thương.

Tài Liệu Tham Khảo:

1. Ts.Bs. Nguyễn Vũ - chuyên nghành thần kinh và cột sống - Bệnh viện đại học Y Hà Nội.
2. BS. Phan Ngọc Minh, Sách chuyên khảo dùng cho cán bộ nghành phục hồi chức năng - Nhà xuất bản Y Học Hà Nội.