Chăm sóc người bệnh sau xạ trị

CN Lê Thị Thuỷ - TTUB

Xạ trị là một phương pháp điều trị ung thư hiệu quả, sử dụng tia X hoặc các dạng bức xạ khác để tiêu diệt tế bào ung thư. Tuy nhiên, bên cạnh tác dụng tiêu diệt tế bào ác tính, xạ trị cũng có thể gây ra những tác dụng phụ không mong muốn lên các mô lành xung quanh. Do đó, việc chăm sóc bệnh nhân sau xạ trị đóng vai trò vô cùng quan trọng, không chỉ giúp bệnh nhân đối phó với các tác dụng phụ cấp tính và mãn tính mà còn hỗ trợ quá trình phục hồi, tái hoà nhập cuộc sống và nâng cao chất lượng sống tổng thể.

Ảnh: Điều dưỡng TTUB - BVĐK Quảng Nam đang chăm sóc người bệnh

I. Đánh giá và quản lý tác dụng phụ:

Một trong những nhiệm vụ trọng tâm của điều dưỡng xạ trị là đánh giá liên tục và quản lý hiệu quả các tác dụng phụ mà bệnh nhân có thể gặp phải. Các tác dụng phụ này rất đa dạng, tuỳ thuộc vào vùng điều trị, liều lượng và thể trạng của bệnh nhân.

● Tác dụng phụ tại chỗ:

Phản ứng da: Vùng da chiếu xạ có thể bị đỏ, khô, ngứa, bong tróc (viêm da do xạ trị). Điều dưỡng cần hướng dẫn bệnh nhân cách chăm sóc da đúng cách: giữ sạch, khô ráo, sử dụng các sản phẩm dưỡng ẩm chuyên biệt không chứa cồn hoặc hương liệu, tránh cọ xát mạnh, tránh nắng trực tiếp. Cần theo dõi sát các dấu hiệu nhiễm trùng.

Niêm mạc: Nếu vùng xạ trị liên quan đến đầu mặt cổ hoặc vùng chậu, bệnh nhân có thể bị viêm niêm mạc miệng (viêm miệng do xạ trị), khô miệng, khó nuốt, thay đổi vị giác, viêm trực tràng, viêm bàng quang. Điều dưỡng cần hướng dẫn vệ sinh răng miệng thường xuyên bằng dung dịch chuyên dụng, ăn thức ăn mềm, dễ nuốt, bổ sung đủ nước, và sử dụng thuốc giảm đau hoặc thuốc kháng viêm theo chỉ định.

Rụng tóc: Xảy ra ở vùng da đầu bị chiếu xạ. Hướng dẫn bệnh nhân sử dụng dầu gội dịu nhẹ, tránh tạo kiểu tóc bằng nhiệt, và trấn an về khả năng tóc mọc lại sau điều trị.

● Tác dụng phụ toàn thân:

Mệt mỏi: Đây là tác dụng phụ phổ biến nhất, có thể kéo dài nhiều tuần hoặc nhiều tháng sau điều trị. Điều dưỡng cần khuyến khích bệnh nhân nghỉ ngơi đầy đủ, duy trì hoạt động thể chất nhẹ nhàng (đi bộ), và sắp xếp thời gian hợp lý cho các hoạt động hàng ngày.

Buồn nôn và nôn: Thường gặp khi xạ trị vùng bụng hoặc toàn thân. Điều dưỡng hướng dẫn bệnh nhân ăn nhiều bữa nhỏ, tránh thức ăn nhiều dầu mỡ, cay nóng, và sử dụng thuốc chống nôn theo chỉ định.

Chán ăn và sụt cân: Có thể do các tác dụng phụ khác hoặc do tâm lý. Điều dưỡng cần tư vấn dinh dưỡng, khuyến khích bệnh nhân ăn những món ăn yêu thích, bổ sung các thực phẩm giàu năng lượng và protein.

Thay đổi công thức máu: Giảm bạch cầu, hồng cầu, tiểu cầu. Cần theo dõi công thức máu định kỳ và hướng dẫn bệnh nhân các biện pháp phòng ngừa nhiễm trùng, chảy máu.

II. Hỗ trợ dinh dưỡng

Dinh dưỡng đóng vai trò then chốt trong quá trình phục hồi của bệnh nhân sau xạ trị. Điều dưỡng cần đánh giá tình trạng dinh dưỡng của bệnh nhân và phối hợp với chuyên gia dinh dưỡng để xây dựng chế độ ăn phù hợp.

Đảm bảo đủ năng lượng và protein: Cần thiết cho quá trình phục hồi mô bị tổn thương và duy trì sức khoẻ tổng thể.

Tăng cường chất lỏng: Giúp giảm khô miệng, ngăn ngừa mất nước, đặc biệt quan trọng nếu bệnh nhân bị tiêu chảy hoặc nôn.

Thực phẩm mềm, dễ tiêu: Đối với bệnh nhân có vấn đề về nuốt hoặc tiêu hoá.

Tư vấn về các thực phẩm cần tránh: Các thực phẩm gây kích ứng niêm mạc, quá cay, quá nóng, hoặc quá nhiều chất béo.

III. Hỗ trợ tâm lý và xã hội

Xạ trị và hậu quả của nó có thể ảnh hưởng sâu sắc đến tâm lý và đời sống xã hội của bệnh nhân. Điều dưỡng cần thể hiện sự thấu hiểu, đồng cảm và hỗ trợ tâm lý cho bệnh nhân và gia đình.

Lắng nghe và chia sẻ: Tạo không gian an toàn để bệnh nhân bày tỏ cảm xúc, lo lắng, sợ hãi.

Cung cấp thông tin: Giải thích rõ ràng về các tác dụng phụ, quá trình hồi phục và những gì bệnh nhân có thể mong đợi, giúp giảm bớt sự lo lắng và tăng cường khả năng tự chăm sóc.

Khuyến khích hoạt động xã hội: Giúp bệnh nhân duy trì các mối quan hệ, tham gia các hoạt động yêu thích khi sức khoẻ cho phép, tránh cảm giác cô lập.

Giới thiệu đến các dịch vụ hỗ trợ: Chuyên gia tâm lý, nhóm hỗ trợ bệnh nhân ung thư, hoặc các tổ chức xã hội nếu cần thiết.

IV. Giáo dục sức khoẻ và hướng dẫn tự chăm sóc

Điều dưỡng có vai trò quan trọng trong việc giáo dục bệnh nhân và người nhà về cách tự chăm sóc tại nhà.

Hướng dẫn sử dụng thuốc: Liều lượng, thời gian, tác dụng phụ và cách xử trí.

Dấu hiệu cần lưu ý: Nhiễm trùng, sốt cao, chảy máu bất thường, đau tăng nặng, khó thở.

Hướng dẫn bệnh nhân khi nào cần liên hệ ngay với cơ sở y tế.

Lối sống lành mạnh: Chế độ ăn uống, tập luyện, bỏ thuốc lá, hạn chế rượu bia.

Kế hoạch tái khám: Đảm bảo bệnh nhân tuân thủ lịch tái khám định kỳ để theo dõi hiệu quả điều trị, phát hiện sớm các biến chứng hoặc tái phát.

V. Phục hồi chức năng

Đối với một số bệnh nhân, xạ trị có thể gây ra những di chứng lâu dài ảnh hưởng đến chức năng vận động, lời nói, hoặc các chức năng khác. Phục hồi chức năng sớm và đúng cách là rất cần thiết.

Vật lý trị liệu: Giúp duy trì hoặc cải thiện tầm vận động, sức mạnh cơ bắp, giảm đau, giảm phù bạch huyết (nếu có).

Ngôn ngữ trị liệu: Đối với bệnh nhân có vấn đề về nuốt hoặc nói sau xạ trị vùng đầu mặt cổ.

Hoạt động trị liệu: Giúp bệnh nhân tái hoà nhập vào các hoạt động sinh hoạt hàng ngày.

VI. Nâng cao chất lượng cuộc sống

Mục tiêu cuối cùng của chăm sóc điều dưỡng sau xạ trị không chỉ là phục hồi sức khoẻ thể chất mà còn là nâng cao chất lượng cuộc sống của bệnh nhân. Điều này bao gồm việc hỗ trợ bệnh nhân tái hoà nhập công việc, xã hội, và các mối quan hệ cá nhân. Điều dưỡng cần nhìn nhận bệnh nhân như một cá thể toàn diện, không chỉ là một ca bệnh, để có thể đưa ra sự hỗ trợ phù hợp nhất.

Kết luận

Chăm sóc bệnh nhân sau xạ trị là một quá trình phức tạp, đòi hỏi sự phối hợp liên ngành giữa bác sĩ xạ trị, điều dưỡng, chuyên gia dinh dưỡng, chuyên gia tâm lý và các chuyên viên phục hồi chức năng. Với vai trò là một điều dưỡng xạ trị, chúng tôi không chỉ là người thực hiện các y lệnh mà còn là người bạn đồng hành, người hỗ trợ và nguồn động viên to lớn cho bệnh nhân trên hành trình phục hồi. Bằng sự tận tâm, kiến thức chuyên môn vững vàng và tinh thần nhân ái, chúng tôi góp phần quan trọng vào việc giúp bệnh nhân vượt qua khó khăn, lấy lại sức khoẻ và tận hưởng cuộc sống một cách trọn vẹn nhất.

Tài liệu tham khảo:

1. Oncology Nursing Society (ONS). Oncology Nursing: Scope and Standards of Practice. .
2. National Comprehensive Cancer Network (NCCN). NCCN Guidelines for Patients: Survivorship.
3. American Cancer Society (ACS).. Managing Side Effects of Radiation Therapy.
4. World Health Organization (WHO).